A todas as viúvas

Intervención de Xulio Xiz no XLI Congreso Rexional da Federación Galega de Viúvas, celebrado en Lugo o 29-3-2014

Benqueridas amigas: Se estou hoxe aquí, é por amizade, polo tanto síntome autorizado para atuarvos, para tratarvos de “ti”, e de chamarvos amigas, que moitos factores existen, moitos factores me afectan para sentirme entre vós coma na miña propia casa.

Tiven a tentación de empezar dicindo: Bós días, señoras e señores... pero estimei que podería parecer que me falla a visión máis do que xa se aprecia, porque “señores” hainos aquí na mesa, pero non nas diversas representacións das asociacións de viuvas de Galicia...

E sen embargo se o fixese, non andaría moi descamiñado dada a miña historia persoal.

Miña nai quedou viuva na Vilalba de 1952, cando eu tiña cinco anos de idade. E desde ese momento, en solitario, dedicouse a min en corpo e alma, proporcionándome con infinitos traballos, un fogar, agarimo familiar, educación, impulso inicial e continuado para camiñar pola vida. Eu era fillo de viuva, e notaba a carencia da figura do pai, físicamente, económicamente, familiarmente... pero co paso do tempo, o resultado persoal obtido foi ser o “producto” dunha unidade familiar, na que unha sóa persoa era á vez pai e nai... Miña nai viuva foi, durante os anos da miña nenez e primeirísima mocidade, foi muller e home... Entendámonos: desempeñou á perfección os “roles” tradicionais que o costume, a vida, foi asignando ao home e á muller.

Por iso o concepto primeiro que se me ocorre, concepto mamado, absorbido, experimentado... é que cando unha muller queda sóa ao frente dunha familia desempeña o doble do papel, de traballo, de responsabilidade, que se é –como antes se dicía- unha muller “da súa casa” que comparte as responsabilidades de conducción da unidade familiar con outro co-responsable.

Por iso a miña tentación de dicirvos “Señoras e señores”, porque parto do principio de que, como mínimo, polo feito de ser viuvas e ter unha familia ao voso cargo, xa tivéstedes o doble da responsabilidade, de traballo, de preocupación... como consecuencia directa da vosa situación familiar.
Así que, aínda que pareza unha incongruencia, deixádeme que vos diga: Señoras e señores –xigantesco doble papel o voso- tedes polo feito de ser viuvas a miña admiración, o meu respecto e o meu agarimo. ¡Quérovos!... e por iso estou aquí.

Aurora Carro insertou no programa o título de “Evolución das viuvas en Galicia” para a miña intervención. E a estas alturas da redacción destas follas, non sabía se ía axustarme ao tema, porque ata onte á noite non puiden pensar na cuestión e menos poñerme mans á obra... De feito foi hoxe mesmo porque cando levaba unha folla escrita comprobei que era a unha e cuarto da mañá.

Non tiven tempo nin me pareceu axeitado buscar o que grandes escritores ou pensadores dixeran sobre a viuvez... que se eses grandes escritores ou escritoras non foron viuvos non tiñan a experiencia axeitada... pero a min bástame aquel verso de Rosalía para situar o tema en toda a súa dimensión doutrora e de sempre “Viudas de vivos e mortos / que ninguén consolará”.

Rosalía establece perfectamente a situación da viuvez no seu tempo... as viuvas de mortos eran e son as que a vida as marcou do xeito máis cruel, arrebatándolles o compañeiro pola enfermidade, polo accidente en terra, pola desgracia do mar. Pero tamén subliña a existencia das “viuvas de vivos”, as que tendo os seus homes na emigración, sufrían as mesmas angurias, a mesma soedade, a mesma pobreza... moitas veces non sabendo se eran viuvas de vivos ou de mortos porque aquela emigración lonxana era como unha morte inconcreta, a inseguridade absoluta... Por iso Rosalía se doe:

Tecín soia a miña tea,
sembrei soia o meu nabal,
soia vou por leña ó monte,
soia a vexo arder no lar.
Nin na fonte nin no prado,
así morra coa carrax,
el non ha de virm'a erguer,
el xa non me pousará.
¡Que tristeza! O vento soa,
canta o grilo ó seu compás...
Ferve o pote... mais, meu caldo,
soíña t'hei de cear.
Cala, rula, os teus arrulos
ganas de morrer me dan;
cala, grilo, que si cantas,
sinto negras soïdás.
O meu homiño perdeuse,
ninguén sabe en onde vai...
Anduriña que pasache
con el as ondas do mar;
anduriña, voa, voa,
ven e dime ond'está.

E se isto pode parecer novelesco, sensibleiro, direivos que nos meus tempos da radio tiven unha compañeira e amiga, unha muller xa maior, que non sabía se era viuva ou casada. O seu home fórase para a emigración en América, deixáraa con tres fillos, e pasaran corenta anos sen que tivera del noticia. El estaba vivo e volveu medio século despois da súa partida.

Sexa esto unha anécdota para entender que cada caso era un drama, que cada persoa ten unha historia, á que o progreso, as melloras, as axudas, a comprensión... poden facer –se fan- un pouco máis soportable por eliminar algúns aspectos punzantes, pero que marcan a vida de cada persoa afectada.

E permitídeme aquí unha mínima mención aos viuvos, que homes hai que quedaron sós con fillos ao seu cargo e que souberon crialos e agarimalos -muller e home á vez, tamén- como se a familia non quedara destrozada pola morte do seu puntal feminino.

Pero non quero poñerme tráxico, que hoxe non é día para iso... mais se Aurora Carro me indica que fale da evolución das viuvas en Galicia, teño que afincarme no máis lonxano, no máis duro e tráxico para chegar ao día de hoxe.

Mellorou a situación das viuvas, moitísimo. Pero pensando esta noite no tema entendín que esta melloría non é porque as pensións sexan suculentas (miña nai quedou sin ningunha pensión), porque os fillos reciban axudas decisivas para a súa impulsión, ou porque a sociedade sexa especialmente comprensiva cos vosos problemas e vos facilite a vida de xeito folgado.

Ocorre que no tempo que eu poido coñecer: desde mediados do século XX ata este momento, o noso mundo cambiou de xeito que mesmo nos costa traballo recordar aquela situación. Porque agora hai crise, e problemas, e falta de traballo, e un negro futuro... pero daquela había miseria, había fame... e quen pertencía ás clases desfavorecidas carecía de todo, e ningún mecanismo social existía para axudalo.

De xeito que aínda que hoxe a situación non sexa satisfactoria, aínda que haxa millóns de persoas sen postos de traballo, aínda que se afirme que moita xente ten problemas para chegar a fin de mes e que moitos nenos van sen desayunar aos colexios, aínda así a situación non é comparable á que os maiores coñecimos hai algo máis de medio século.

É a impresión que eu teño... As Institucións téñenvos en conta, a sociedade comprende a vosa problemática, tedes ao voso favor un clima social que noutrora non había, posiblemente porque era un tempo tan duro –de sálvese quen poida- que ábondo tiña cada quen cos seus problemas para pensar nos problemas dos demais.

Pero a sociedade evoluíu, universalizouse a sanidade, xeneralizouse e mellorou a educación –aínda que os informes Pisa consideren que deixa moito que desexar-, incorporouse a muller ao mundo do traballo, consolidáronse pensións, instituíronse becas... o mundo que coñecimos nos anos cincuenta e sesenta deixou de existir, transformándose, como un gusano que se transforma nunha crisálida, e logo nunha mariposa... Non é que chegaramos a un mundo ideal, pero si que o noso mundo cambiou de xeito radical, e todos os sectores en maior ou menor medida se beneficiaron deste cambio. E naturalmente o voso colectivo, o noso colectivo. Porque os que “por activa” ou “por pasiva” pertencimos ao colectivo das viuvas nunca deixamos de comprender a situación, de doernos das circunstancias, de sentirnos parte deste mundo especial que hoxe aquí vivimos máis de preto.

Se me permitides un paralelismo co mundo do cine, direivos que a situación de antes e a de agora, vistas só no seu aspecto exterior, e como o paso do branco e negro ao tecnicolor. Nos anos cincuenta, a viuva era un muller enloitada de por vida, tristeira, forzosamente tristeira porque o mundo exterior non houbera comprendido un sorriso ou unha alegría. Hoxe formades parte do mundo, os vosos rostros evidencian vida e alegría de vivir, as vosas roupas teñen as cores do mundo de arredor. Se antes unha viuva se arredaba do mundo, hoxe unha viuva dalle máis vida, unha vida nova ao mundo evidenciando que a vida segue, e que é unha loita na que hai que vencer, e que as viuvas sabedes como facelo.

Aspecto importantísimo, vital, para o cambio do papel, da situación da viuva, foi o asociacionismo. A xuntanza de mulleres en situación igual ou parecida, para conseguir logros, ou para xuntarse e falar, para coñecerse e recoñecerse, para vivir nunha comunidade de comprensión e sintonía.

Seguro que en todas partes pasa o mesmo, pero eu coñezo de xeito especial a situación en Vilalba, a miña terra de orixe... e en Lugo, a miña terra de acollida. En Vilalba, por exemplo, case frente á que foi miña casa, a Asociación de viuvas ten a sede na casa que foi “da poeta”, como alí se lle chamou sempre, Carmiña Prieto Rouco, autora por certo dun fermoso e doente poemario “A virxe viuva”, que conta a historia dunha moza que perde o mozo na emigración, nunha situación parella ao que Curros Enríquez nos conta en “Unha noite na eira do trigo”.

E en Lugo, que ten por cabeza visible a Aurora Carro -Aurorita para todos os que somos seus amigos, que somos lexión- que a pesar de todo o seu labor de empresaria e representante de empresarias, de nai de familia, de muller cunha intensa actividade social, sempre será “a da asociación de viuvas”, polo traballo, a dedicación, o entusiasmo que derrocha a favor da causa durante tantísimos anos.

Ás veces ata se pasa un pouco (e dígoo dentro do máis fondo agarimo), e eu recordarei toda a vida cando un día, fará un cuarto de século quizais, que nos paramos con ela a miña muller e máis eu na rúa da Cruz, e invitou á miña muller a formar parte da Asociación de viuvas de Lugo... e como eu argüira que aínda andaba por aquí e pensaba vivir moito tempo, resolveuno airosamente indicando que mantiña a invitación, “porque toda casada es una viuda en potencia”.

Cando cheguei aquí escribindo, dun tirón como o corpo me esixía e o tempo me premia, daban as dúas da mañán as campás da igrexa dos Milagros de Saavedra. E entón entendín que debía ir poñendo remate a esta intervención.

E se xa para o comezo se me ocorreu esa extraña salutación de “Señoras e señores”, para o remate pensei en algo máis extraño aínda.

Rosalía pensaba en dúas formas de viuvez... viuvas de vivos e mortos. Hoxe o xeito de vivir, as comunicacións, a controlada emigración, a localización de persoas entendo que fixo case desaparecer as “viuvas de vivos”, pero hai outras formas de viuvez, e tamén nese aspecto por desgracia eu son un entendido.

Xeralmente, ás viuvas que ven rachada a unidade familiar pola morte dun ser querido, quédalles ese especial recordo que manca pero tamén conforta... o marido que se foi deixou un pouso tal na alma da muller e dos fillos que é como un bálsamo que vai cauterizando as feridas. Foise a pedra angular da casa, da familia, pero queda a lembranza dun home bo que o era todo.

Cando empezou o tema do divorcio eu cheguei a pensar que prefería a lembranza dun pai morto que a dun pai que houbese abandoado a casa, a familia, e formado outra familia á parte.

E sen selo, paréceme tamén unha viuvez, a da muller que “tece sóa a súa tea”, que cría aos seus fillos cunha entrega e abnegacións absolutas, que sabe ser pai e nai a un tempo para que os nenos non noten carencias afectivas, que sofre e cala porque sabe o que quere facer; o que ten que facer. Pero non ten o bálsamo da lembranza garimosa do que se foi.

Unha vez faláronme de ir dar o pregón de Nadal nunha prisión, aos internos. E eu pensei en falarlles do Nadal, da familia, dos que os esperaban na casa... E eu pensei en falarlles de que quen me dera ter a meu pai na cárcel, en lugar de estar morto. E sen embargo mantéñome no que antes indiquei de que prefiro ter a lembranza dun home bo que me arrebatou a enfermidade tendo pouco máis da metade dos anos que eu teño agora, entendendo a súa tristura por deixarnos sós no mundo, sabendo as dificultades que nos agardaban... E dou gracias a quen haxa que darllas por ter esa lembranza e non porque a causa de non ter a meu pai comigo fose o desamor en calquera das súas formas.

Empecei cunha rareza e remato con outra... pero Aurorita xa sabe ao que se expón traéndome aquí. Así que espero da vosa ben probada paciencia, da vosa infinita comprensión, da vosa capacidade de aguante, que teñades en conta que esto que vos veño de ler é como un soño dunha noite de primavera na que me puxen a pensar no feito da viuvez, na que algunha vez os meus ollos se humedeceron -xa se sabe que os vellos somos máis proclives á sensibilidade ocular- e que cando eran as tres menos cuarto coidei que xa estaba ben de rollo e funme deitar.

Gracias pola vosa comprensión. Non sabedes ata que punto vos comprendo e vos admiro, amigas e amigos, señoras e señores.